موسیقی در عهد ساسانی

در عهد ساسانی نیز موسیقی یکی از عوامل مهم تمدن ایرانی به شمار می رود اما چون از این دوره پرشکوه هم نوشته و نتی که گویای ملودیهای این عصر باشد بر جای نمانده، ناگزیر نمی توان درباره تئوری موسیقی این زمان داوری کرد. با این وجود با توجه به موسیقی اصیل ایرانی که تحت تاثیر موسیقی غرب قرار نگرفته، آثار پیوستگی موسیقی زمان حاضر را با موسیقی قدیم ایران می توان دریافت و نمای مبهمی را از موسیقی اندکی پیش از اسلام یعنی اوائل قرن هفتم میلادی و در دوران سلطنت خسروپرویز به چشم دید. موسیقی دانان معتقدند موسیقی عربی که در دربار خلفای بغداد معمول بوده، نواده موسیقی ساسانی است هیچکس نیست که نداند موسیقی و آهنگهای عهد خسرو دوم حدود 4 قرن پس از سقوط ساسانیان هنوز قبول عام داشته و هنر ارزشمند موسیقی عرب ماخوذ از موسیقی ایران عهد ساسانی است. ملودیهای اندلس که دارای ریشه عربی است دارای روح آهنگهای ایرانی است.

در قرن 11 میلادی منوچهری ضمن توضیح موسیقی ایرانی از دستگاه (راست) نام می برد و این اصطلاح هنوز در مقامهای موسیقی عربی متداول است.

تئوری عربی موسیقی بر مبنای سیمهای پنجگانه عود تنظیم شده ولی در دوره ساسانیان چنگ آلت موسیقی اساسی به شمار می رفته است. در موسیقی عربی و ایرانی قطعات موزیک از سلسله هایی که اعراب سوریه به نام (مقام) و ایرانیان به نام (دستگاه) می نامند ترکیب و تنظیم شده است و هر دستگاهی دارای پیش درآمد، مقدمه، آهنگ، آواز و سکوت میان پرده هاست.

از قرنها پیش شیپور که از جنس مس یا برنز ساخته می شد مورد استفاده بوده و شیپور در شاهنامه فردوسی نشانه آغاز جنگ محسوب شده است و البته این شیپور با نای و تنبک جزو لوازم موسیقی بزمی هم به شمار می رفته اند. در کتب پهلوی وقتی از موسیقی درباری سخن به میان می آید همه جا با ساز و آواز با هم یاد می شود.

فردوسی ضمن تشریح بزم شاهان از چنگ و عود و بربط و نی نام می برد و مسعودی از قول ابن خرداد به اختراع نی لبک را برای همراهی با عود و نی را مقابل ضرب و چنگ را برابر سنج به ایرانیان نسبت داده است و به قول او خراسانیها ساز مخصوصی با هفت سیم به نام زنگ به کار می برده اند ولی مردم ری و طبرستان و دیلم ماندولین را بر سازهای دیگر ترجیح می داده اند.

در کارنامه اردشیر بابکان نوشته شده است که اردشیر در هنگام اقامت اجباری در سر طویله اردوان با خواندن آواز و نوای سه تار خود را مشغول می کرده است. در یکی از متون پهلوی به نام خسرو پسر قباد، صورتی از اسامی سازها ذکر شده است عود معمولی (تار) رود هندی بربط، چنگ، تبیره (طنبور) سه تار عود، سه تار، زنگ، نای، قره نی، سنتور، نقاره، طبل کوچک، تنبک، سنج، چنگ بادی و آلات موسیقی مهجوری از قبیل زنجیر تیر، شمشیر، مشتک راسن، شینک که تظبیق آنها با ابزارهای موسیقی امروز مشکل به نظر می رسد.

بهرام پنجم معروف به بهرام گور از دوستداران موسیقی بوده و خسرو انوشیروان در تعظیم مقام موسیقی دانان تلاش بسیار می کرده است. معروف است که در برابر پادشاه ایران چهار شخصیت مهم یعنی موبدان، هیربدان، سرداران سپاه و بازورامشگر قرار داشته اند. شاید به افسانه شبیه باشد ولی گفته اند که بهرام گور، (لوریان) یعنی کولیها را از هند به ایران آورد تا اتباع ایرانی از فیض شنیدن موسیقی و آواز محروم نمانند. بر دیواره های طاق بستان دو مجلس از مجالس بزم خسرو پرویز که در آن رامشگران دور پادشاه حلقه زده اند دیده می شود و زنان مشغول نواختن چنگ و کف زدن به نظر می رسند. استادان مسلم موسیقی باربد، نکیسا، بامشاد و رامتین دست پرورده های همین دوره ها هستند. نظامی سخن پرداز بزرگ در خسرو شیرین به وصف نکیسا پرداخته (درباره دیگر موسیقی دانان بزرگ به مقاله جامع کریستن سن و کتاب تاریخ تمدن هانری ماسه می توان مراجعه کرد.)

حسین ملاح